Tatar çigü sänğate
- Nurislam Siraci
Qirlaç 2021
Frankfurt
Tekst: Nurislam Siraci
Tatar çigü sänğate bik borınğı zamannarğa barıp totaşa. Anıñ matur ürnäkläre Altın Urda, İdel Bolğarstanı, Qazan xanlığı çorlarında formalaşa häm annan soñ da kamilläşep, üseş alıp, bügenge köngä qadär kilep citä.
Millätebezgä xas bulğan çäçäk-üsemlek ornamentları kiyem-salım, sawıt-saba, yort eçendäge könküreş äyberlären bizägännär, tatar tormışına yam’ häm maturlıq östäp torğannar.
Tatar çigüyendä üsemlek bizäklären qullanu- millätneñ tabiğät belän bäyläneşen kürsätä, millätneñ ğadätlären, dinen häm tarixın çağıldıra. Keşe, xayvan, qoş-qort surätlären qullanu İslam dine qağıydälärenä turı kilmägänlektän, alar çäçäk-üsemlek bizägenä yaqınaytıp (oxşatıp) birelä.
Tatar çigeşeneñ tağın ber üzençälege- küptöslelek (polixrom), cete, qıçqırıp torğan töslär qullanudır. Bu üzenä kürä bäyräm ruxın östi, käyef kütärenkelege birä.
Tatar xatın-qızları icat itkän üzençälekle çäçäk bäylämnäre kompozitsiäläre Urta Aziä, Qazaxstan, Azärbaycan möselman xalıqları, İdel buyındağı häm Uraldağı başqa xalıqlarınıñ çigülärenä dä täsir itep, ul xalıqlarda da kiñ taralış ala. İñ yeş qullanıla torğan çäçäklär – lalä, çalma çäçäk, qaşqarıy çäçäge, mäk, qanäfer h.b. Yeş qına ber ük sabaqta törle çäçäklärne, törle yafraqlarnı kürep bula häm alar tösläre belän dä ayırılırğa mömkin.
ÇİGÜ TÖRLÄRE
1. Elmäle çigü (qayu, tambur) Tatarlar qullanğan iñ borınğı häm popular çigü töre dip äytep bula. Anı qaywaqıt “Tatarça çigü” dip tä atıylar. XIX ğasır urtalarına qadär ul enä belän, soñraq isä ırğaq häm kiyerge yardämendä dä başqarıla başlıy. 2 meñ yıldan artıq tarixı bulğan bu çigü töre bügen dä aktüallegen yuğaltmıy häm bik popular.
2. Şoma çigü (yomşaq çigü, tutırma) Elmäle çigügä qarağanda sirägräk qullanılsa da, XX ğasır urtalarınnan başlap kiñ taralış ala. İke törgä ayırıp bula- ğadäti şoma çigü (mäsälän ber çäçäk ber töstäge cep belän “tutırıla”) häm näfis şoma çigü (mäsälän ber çäçäk yaki yafraq, ber cepneñ 3-5 tösmere yardämendä başqarıla)
3. Altın çigü (uqalap çigü) Şulay uq borınğı zamannardan başlap şärqıy häm törki xalıqlarda kiñ qullanıla torğan çigü töre. Altın, kömeş ceplär, uqa (kanitel’, fr. cannetille) yardämendä başqarıla. Älbättä bu çigü töre iñ qıymmätle, bay häm qatlawlı dip äytep bula. Altın (kömeş) cep yaki uqa yardämendä Qazan ostaları tübätäy, qalfaq, çitek, çüwäklär, danlıqlı “Qazan sölgese” çikkännär.
Tatar xatın-qızlarına, elmäle çigü, ence-säylän, şoma çigü, altın-uqalap, çemçep (tırnaq almalau) çigüdä tiñnär bulmıy. XIX-XX ğasır başında yefäk häm altın ceplär belän çigelgän “Qazan sölgeläre” küp illär häm xalıqlar arasında taralıp, dan qazana.
Äbilärebez bezgä miras itep qaldırğan bu tör sänğatne, alar icat itkän qabatlanmas çın sänğät äsärlären saqlaw, torğızu häm dävam itterü –bezneñ burıçıbız!
Şuşı maqsattan çığıp, Aurupa tatar xatın-qızlarınıñ “Xanım” oyışması teläge häm Qazan çigü ostası Nurislam Siraci yardäme belän, bez Tatar çigüye buyınça online ostaxanä däreslären (Master-klass) oyıştırırğa buldıq. (https://www.azatliq.org/a/29232505.html)
